فصلنامه علمی مطالعات هنر و زیباشناسی فصلنامه علمی مطالعات هنر و زیباشناسی
موسیقی در هنگامۀ فتح بغداد به دست مغولان:
صفی‌الدین اُرمَوی و حلقۀ موسیقی‌دانان ایلخانی[1]
میخال بیران
ترجمۀ امیرحسین داودوندی[2] و سهند سلطاندوست[3]
دانشجوی کارشناسی ارشد رشتۀ تاریخ ایران اسلامی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران.
دانش‌آموختۀ دکتری رشتۀ پژوهش هنر، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
تأمل دربارۀ موسیقی در شرایط فتح بغداد به دست مغولان (۶۵۶ق/ ۱۲۵۸م). معمولاً مرثیه‌هایی را در سوگ سقوط شهر، دستگاه خلافت و گاه کل تمدن اسلامی به ذهن متبادر می‌سازد.[4] این مقاله اما نوع متفاوتی از موسیقی را بررسی می‌کند و به معرفی سرگذشت صفی‌الدین ارموی (۹۳ـ۶۱۳ق/ ۹۴ـ۱۲۱۶م)، نوازنده و خوانندۀ برجستۀ آخرین خلیفۀ عباسی می‌پردازد. ارموی به لطف چیره‌دستی و نبوغش توانست هم خود و هم پیرامونش را از قهر فاتحان نجات دهد و منصب مهمی را در حکومت ایلخانی به دست آورد. در بخش اول این مقاله، شرح شخصیِ نوازنده‌ای درباری از تصرف بغداد را ترجمه و تحلیل خواهم کرد که به قلم شهاب‌الدین عُمَری (ف. ۷۴۹ق/ ۱۳۴۹م) در دایرة‌المعارفی از دورۀ مملوکان محفوظ است. بخش دوم بررسی اولیه‌ای دربارۀ سرنوشت ارموی و حلقۀ موسیقی‌دانانش پس از سقوط بغداد را دربرمی‌گیرد.[5] تجربیات آن‌ها مطالعه‌ای موردی دربارۀ ارزیابی فرجام فرهنگ عباسی تحت سلطۀ مغول رقم می‌زند. یافته‌هایم نشان می‌دهد که دست‌کم در این زمینۀ به‌خصوص، پایان خلافت عباسیان نه فرهنگ اسلامی را مضمحل کرد و نه زمینه‌ساز افول آن شد. برعکس، برآمدن مغولان به قدرت به شکوفایی مداوم مکتب موسیقی عباسی و غنای بیشتر آن انجامید.
[1]. Music in the Mongol Conquest of Baghdad- Ṣafī al-Dīn Urmawī and the Ilkhanid Circle of Musicians, Author: Michal Biran, Source: Bruno De Nicola, Charles Melville (eds.). The Mongols’ Middle East: Continuity and Transformation in Ilkhanid Iran.
[2] . adavoodvandi@znu.ac.ir
[3] . sahand.soltandoost@modares.ac.ir
[4].برای اطلاع از اشعاری در سوگ سقوط بغداد، نک.
Hassan, “Loss of Caliphate,” 41–49; and Abū Rukun [sic], “The Fall of Abbasid Baghdad,” 81–101.
[5].دربارۀ نوازندگان دورۀ ایلخانی در این دو مقاله توضیحات خوبی ارائه شده: عزّاوی، الموسیقی العراقیة، ۴۹ـ۲۲ و Neubauer, “Musik zur Mongolenzeit in Iran,” 233–60, esp. fn. on 245. از تکرار مکرر دستاوردهای ایشان که از آن‌ها بهرۀ وافر برده‌ام، خودداری خواهم کرد. به جای آن، از دیدگاهِ تا حد متفاوتی به بررسی مطالب خواهم پرداخت.
