فصلنامه علمی مطالعات هنر و زیباشناسی فصلنامه علمی مطالعات هنر و زیباشناسی
صبا معصومیان[1]، سجاد پورقنّاد[2]، سید پوریا نصیری[3]
کارشناسی ارشد نقاشی
کارشناسی ارشد اتنوموزیکولوژی
دانشجوی کارشناسی ارشد آهنگسازی
چکیده
این پژوهش با محوریت واکاوی شیوة بهره‌گیری از هنرهای تزئینی بر روی سازهای موسیقی ایران، به بررسی طرح‌های موجود بر روی ساز دف در گروه‌هایی چون طرح‌های خوش‌نویسی، نقاشی، عکاسی و غیره و توصیف آنان می‌پردازد. روش پژوهش در این مقاله، بنیادی به‌صورت توصیفی است؛ از جمله اهداف اصلی این پژوهش، توصیف و طبقه‌بندی طرح‌های موجود بر روی ساز دف و همچنین تبیین نقش برخی از این تزئینات است. در یک دسته‌بندی کلی براساس جنس پوست و نوع کلی تزئینات می‌توان به پنج گروه اشاره کرد: «دف‌های پوستیِ نقاشی شده»، «دف‌های پوستی خطاطیِ شده»، «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ خطاطی شده»، «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ نقاشی شده» و «دف‌هایی با پوست مصنوعیِ پرینت شده». دربارة جزئیات تزئینات انجام‌شده، طرح‌های موجود به پنج گروه شامل «طرح‌های خوش‌نویسی»، «طرح‌های نقاشی»، «طرح‌های گرافیکی»، «طرح‌های عکاسی» و «طرح‌های پرتکرار» تقسیم شده‌اند که هریک از آنان شامل انواعی از طرح‌ها نیز هستند. در زمینة خوش‌نویسی، استفاده از خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بیشترین فراوانی را داشته است که از نظر مضمونی شامل موضوعاتی چون مسائل مذهبی، عشق و عرفان می‌شود. همچنین از خطوط تفننی نیز استفاده شده است. در طرح‌های نقاشی، استفاده از مینیاتور و طرح‌های با مضمون فرهنگ و هنر ایرانی سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است و نحوة پیاده‌سازی و اجرای آن‌ها، دف را از یک ساز به یک بوم نقاشی بدل کرده است. در حوزة طرح‌های گرافیکی، برعکس طرح‌های حوزة نقاشی، مفاهیمِ غیرایرانی نیز به مضامین حوزة گرافیک وارد شده که این امر به معنی گستردگی و تنوعِ طرح‌های گرافیکی و همچنین امکان سفارشی‌سازی و پیاده‌سازی طرح بر روی ساز دف است که از جملة آن می‌توان به طرح‌های مرتبط با عرفانِ ایرانی و شرق دور اشاره کرد. در دستة عکاسی، تصویر پوستِ دفِ طبیعی پرشمارترین طرح است. همچنین پرشمارترین مضمونِ مشترک در تمامی دسته‌ها مربوط به «رقصِ سماع» است.
کلیدواژه‌ها: بازار موسیقی، مصرف فرهنگی، هنرهای تزئینی، نقش‌نگاری روی سازها، دف‌های طرح‌دار.